Hostname: page-component-78c5997874-4rdpn Total loading time: 0 Render date: 2024-11-12T21:40:35.007Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

The Roman Limes in the Netherlands: how a delta landscape determined the location of the military structures

Published online by Cambridge University Press:  24 March 2014

M. van Dinter
M. van Dinter*
Affiliation:
Department of Physical Geography, Utrecht University, P.O. Box 80115, 3508 TC Utrecht, the Netherlands Email: [email protected]
Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

Core share and HTML view are not available for this content. However, as you have access to this content, a full PDF is available via the ‘Save PDF’ action button.

From the 40s A.D. onwards a dense military system was established in the Lower Rhine delta in the Netherlands. Long since, it is questioned why this system was established in a wetland area and even turned into the northwest frontier of the Roman Empire, the Limes. A new detailed palaeogeographical map, based on a digital elevation model (LIDAR), soil maps and excavation results, was constructed. This reconstruction provides insight and understanding of the interactions between the natural environment in this part of the delta on the one hand and the establishment of this part of the Limes along the Old Rhine between Utrecht and Katwijk on the other. This study shows that the distinctive landscape of the western Rhine-Meuse delta, with an exceptionally large number of tributaries, determined the spatial pattern of the military structures. All forts (castella) were erected on the southern natural levees of the river Rhine, directly alongside the river, regardless of height and composition of the subsoil and alongside or opposite routes that provided natural access to the river. We conclude that their aim was to guard all waterways that gave access to the river Rhine from the Germanic residential areas further north and from/to the Meuse tributary further south in the delta. In addition, a system of small military structures, mostly watchtowers, was erected between the forts to watch over the river Rhine and its river traffic. Furthermore, at least two canals were established to create shorter and safely navigable transport routes to the river Meuse. At first, this integrated system of castella and watchtowers probably aimed to protect against Germanic invasions and to create a safe corridor for transport and built up of army supplies for the British invasion in 43 A.D. Only later on, probably by the end of the first century, this corridor turned into a frontier zone.

Keywords

fluvial geomorphologygeoarchaeologyOld RhineRhine-Meuse deltaRoman castella
Type
Research Article
Information
Netherlands Journal of Geosciences , Volume 92 , Issue 1 , April 2013 , pp. 11 - 32
Copyright
Copyright © Stichting Netherlands Journal of Geosciences 2013

References

Aalbersberg, G., 2004. Grindanalyses aan Romeins materiaal uit de Leidsche Rijn. IGBA-report 2004-07 (Amsterdam), 11 pp.Google Scholar
Aarts, A.C. (ed), 2012. Scherven, schepen en schoeiingen; archeologisch onderzoek in een fossiele rivierbedding bij het castellum van De Meern. Basisrapportage archeologie Gemeente Utrecht 43 (Utrecht), 349 pp.Google Scholar
Bakels, C.C., 2008. Paleo-ecologische resten afkomstig van het onderzoek uit 2005. In: Van der Velde, H.M. (ed.): Cananefaten en Friezen aan de monding van de Rijn. ADC Monografie 5 (Amersfoort): 347–352.Google Scholar
Bakels, C. & Kuijper, W.J., 2007. Macroresten. In: Vos, P.C. (ed): Geologisch onderzoek bij het waarderend archeologische onderzoek met betrekking tot de Corbulograchtafzettingen aan de Veursestraatweg 118 te Leidschendam (opgegraven in mei 2004). TNO rapport 2007-U-R0199/b, Utrecht: 16–17.Google Scholar
Bakels, C. & Stronkhorst, M., 2004. Wonen in het duin vóórdat er sprake was van Holland's Duinen. Hollandsche Duinen 45: 3–9.Google Scholar
Bazelmans, J., Jansma, E. & Morel, J.-M.A.W., 2007. Samenvatting. In: Jansma, E. & Morel, J.-M.A.W. (eds): Een Romeinse Rijnaak, gevonden in Utrecht - De Meern. Resultaten van het onderzoek naar de platbodem ‘De Meern 1’. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 144 (Amersfoort): 341–345.Google Scholar
Bechert, T. & Willems, W.J.H. (eds), 1995. Die römische Reichsgrenze zwischen Mosel und Nordseeküste. Matrijs (Stuttgart), 120 pp.Google Scholar
Beets, D.J., Van der Valk, L. & Strive, M.J.F., 1992. Holocene evolution of the coast of Holland. Marine Geology 103: 3–13.Google Scholar
Beets, D. J. & Van der Spek, A.J.F., 2000. The Holocene evolution of the barrier and the back-barrier basins of Belgium and the Netherlands as a function of late Weichselian morphology, relative sea-level rise and sediment supply. Netherlands Journal of Geosciences 79–1: 3–16.Google Scholar
Berendsen, H.J.A., 1982. De genese van het landschap in het zuiden van de provincie Utrecht, een fysisch geografische studie. Ph.D. diss., Univ. of Utrecht / Netherlands Geographical Studies 25, 256 pp.Google Scholar
Berendsen, H.J.A., 2004. De vorming van het land; Inleiding in de geologie en geomorfologie. Van Gorcum (Assen), 296 pp.Google Scholar
Berendsen, H.J.A., 2007. History of geological mappings of the Rhine-Meuse delta, the Netherlands. Netherlands Journal of Geosciences 86–3: 165–177.CrossRefGoogle Scholar
Berendsen, H.J.A. & Stouthamer, E., 2001. Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, the Netherlands. Koninklijke Van Gorcum, Assen, 268 pp.Google Scholar
Berendsen, H.J.A. & Volleberg, K.P., 2007. New prospects in geomorphological and geological mappings of the Rhine-Meuse delta; Applications of detailed digital elevation maps based on laser altimetry. Netherlands Journal of Geosciences 86–1: 15–22.Google Scholar
Berendsen, H.J.A. & Wynia, S., 1993. Oude rivierlopen rond het Fort te Vechten. Rijn en Lek 27–3: 17–23.Google Scholar
Beunder, P.C., 1980. Tussen Laurium (Woerden) en Nigrum Pullum (Zwammerdam?) lag nog een castellum. Westerheem XXIX-1: 2–33.Google Scholar
Beuving, J. & Van den Akker, J.J.H., 1996. Maaiveldsdaling van veengraslanden bij twee slootpeilen in de polder Zegveld. Vijfentwintig jaar zakkingsmetingen op het ROC Zegveld. Alterra-rapport 377 (Wageningen), 109 pp.Google Scholar
Bloemers, J.H.F., 1983. Acculturation in the Rhine/Meuse Basin in the Roman Period: a preliminary survey. In: Brandt, R.W. & Slofstra, J. (eds): Roman and native in the Low Countries, Spheres of interaction. BAR Int. Series 184: 159–209.Google Scholar
Bloemers, J.H.F. & De Weerd, M., 1984. Van Brittenburg naar Lugdunum. Opgravingen in de bouwput van de nieuwe uitwateringssluis in Katwijk, 1982. In: Anes, P.S., Bloemers, J.H.F., Boomgaard, J.E.A., De Leeuw, W., Sentis-Senden, L. & De Weerd, M.D. (eds): De uitwateringssluizen van Katwijk 1404-1984. Hoogheemraadschap van Rijnland Leiden (Leiden): 41–51.Google Scholar
Blom, E., Vorst, Y. & Vos, W.K., 2008. De ‘Woerden 7’: een romeinse platbodem. In: Blom, E. & Vos, W.K. (eds): Woerden-Hoochwoert. De opgravingen 2002-2004 in het Romeinse Castellum Laurium, de vicus en van het schip de ‘Woerden 7’. ADC Monografie 2 (Amersfoort): 349–402.Google Scholar
Blom, E. & Vos, W.K. (eds), 2008. Woerden-Hoochwoert. De opgravingen 2002-2004 in het Romeinse Castellum Laurium, de vicus en van het schip de ‘Woerden 7’. ADC Monografie 2 (Amersfoort), 462 pp.Google Scholar
Bogaers, J.E. & Haalebos, J.K., 1983. Op zoek naar een castellum in Woerden. Spiegel Historiael 18–6: 302–309.Google Scholar
Bogaers, J.E. & Haalebos, J.K., 1987. Opgravingen te Alphen aan den Rijn in 1985 en 1986. Westerheem 36: 296–302.Google Scholar
Bos, I.J., Feiken, H., Bunnik, F.P.M. & Schokker, J., 2009. Influence of organics and clastic lake fills on distributary channels in the distal Rhine-Meuse delta (the Netherlands). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 284: 355–374.Google Scholar
Bosman, A.V.A.J., 1997. Het culturele vondstmateriaal van de vroeg-romeinse versterking Velsen I. Ph.D. diss., Univ. of Amsterdam, 363 pp.Google Scholar
Bosman, A.V.A.J. & De Weerd, M.D., 2004. Velsen: The 1997 Excavations in the Early Roman Base and a Reappraisal of the Post-Kalkriese Velsen/Vechten Dating Evidence. In: Vermeulen, F., Sas, K. & Dhaeze, W. (eds): Archaeology in confrontation: Aspects of Roman military presence in the Northwest. Studies in honour of Hugo Thoen. Archaeological reports Ghent Univ. 2 (Gent): 31–62.Google Scholar
Bouma, N., Bouman, M.T.I.J., Bos, J.A.A., Exaltus, R. & Kuiper, W.J., 2011. De ontdekking van een begraven oerbos. In: Bouma, N. (ed.): Van oerbos tot middeleeuwse bewoning; een archeologische opgraving in Winkelbuurt in Abcoude Zuid. ADC-rapport 2400 (Amersfoort): 137–162.Google Scholar
Bult, E.J. & Hallewas, D.P., 1990. De opgravingscampagne op het Marktveld te Valkenburg (Z.H.) in 1987 en 1988. In: Bult, E.J. & Hallewas, D.P. (eds): Graven bij Valkenburg III, het archeologische onderzoek in 1987 en 1988. Eburon (Delft): 1–35.Google Scholar
Bult, E.J., Van Doesburg, J. & Hallewas, D.P., 1990. De opgravingscampagne in de vroeg-middeleeuwse nederzetting op de woerd bij Valkenburg (Z.H.) in 1987 en 1988. In: Bult, E.J. & Hallewas, D.P. (eds): Graven bij Valkenburg III, het archeologische onderzoek in 1987 en 1988. Eburon (Delft): 147–166.Google Scholar
Chorus, J.P., forthcoming. Timber forts along the Lower Rhine in the West Netherlands in the first and early second centuries AD. Ph.D. diss., Radboud Univ. of Nijmegen.Google Scholar
Cohen, K.M., Stouthamer, E., Hoek, W.Z., Berendsen, H.J.A. (†) & Kempen, H.F.J., 2009. Zand in banen; Zanddieptekaarten van het rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel. Provincie Gelderland, (Arnhem), 130 pp.Google Scholar
De Boer, A.G., Laan, W.N.H., Waldus, W. & Van Zijverden, W.K., 2008. LIDAR-based surface height measurements: applications in archaeology. In: Fischer, B. & Dakouri, A. (eds): Beyond Illustration: 2d and 3d Digital Technologies as Tools for Discovery in Archaeology. British Arch. Rep. Int. Series 1805: 69–77.Google Scholar
De Bont, C., 2008. Vergeten land; ontginning, bewoning en waterbeheer in de westnederlandse veengebieden (800-1350). Ph.D. diss., Univ. of Wageningen, 652 pp.Google Scholar
De Jong, J. & Zagwijn, W.H., 1983. De vegetatiegeschiedenis van's-Gravenhage en omgeving Mededelingen Rijks Geologische Dienst Nieuwe Serie 37–1: 44–63.Google Scholar
De Klerk, P., Janssen, C.R. & Joosten, J.H.J., 1997a. Patterns and processes in natural wetland vegetations in the Dutch fluvial area: a palaeoecological study. Acta Botanica Neerlandica 46(2): 147–159.Google Scholar
De Klerk, P., Janssen, C.R., Joosten, J.H.J. & Törnqvist, T.E., 1997b. Species composition of an alluvial hardwood forest in the Dutch fluvial area under natural conditions (2700 cal year BP). Acta Botanica Neerlandica 46: 131–146.Google Scholar
De Kort, J.W. & Raczynski-Henk, Y., 2008. Plangebied Rietvinklaan 5, Gemeente Leidschendam Voorburg. Archeologisch onderzoek: een bureau- en inventariserend onderzoek (proefsleuven) RAAP-rapport 1428 (Amsterdam): 58 pp.Google Scholar
De Moor, J.J.W., 2007. Human impact on Holocene catchment development and fluvial processes- the Geul River catchment, SE Netherlands. Ph.D. diss., Vrije Univ. Amsterdam: 142 pp.Google Scholar
De Weerd, M.D., 1986. Recent excavations near the Brittenburg: a rearrangement of old evidence. In: Studien zu den Militärgrenzen roms III, 13th Int. Limeskongress, Aalen 1983. Forschungen und Berichte zur Vor- und Frühgeschichte in Baden-Würtenberg 20 (Stuttgart): 284–290.Google Scholar
De Wolf, H., 2007. Diatomeeënonderzoek. In: Vos, P.C. (ed): Geologisch onderzoek bij het waarderend archeologische onderzoek met betrekking tot de Corbulograchtafzettingen aan de Veursestraatweg 118 te Leidschendam (opgegraven in mei 2004). TNO rapport 2007-U-R0199/b (Utrecht): 13–15.Google Scholar
Den Hartog, C.M.W. (ed), 2009. Sportpark Terweide 2; LR41-42 Archeologisch onderzoek Sportpark Terweide. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 18 (Utrecht), 366 pp.Google Scholar
Dijkmans, J.W.A., 2004. Grindanalyse Romeinse weg. In: Vos, W.K. & Blom, E.: Definitief Archeologisch Onderzoek (DAO) in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad. ADC rapport 226 (Bunschoten): bijlage 2.Google Scholar
Driessen, M.J., 2007. Bouwen om te blijven. De topografie, bewoningscontinuïteit en monumentaliteit van Romeins Nijmegen. Rapporten Archeologische Monumentenzorg 151 (Amersfoort), 366 pp.Google Scholar
Duurland, M.F.M. (ed), forthcoming. Een Romeins grafveld in Utrecht: een archeologisch onderzoek bij het Duitse Huis/Hotel Karel V. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 37 (Utrecht).Google Scholar
Erkens, G., Cohen, K.M., Gouw, M.J.P., Middelkoop, H. & Hoek, W.Z., 2006. Holocene sediment budgets of the Rhine delta (the Netherlands): a record of changing sediment delivery. In: Rowan, J.S., Duck, R.W. & Werritty, A. (eds): Sediment Dynamics and the hydromorphology of fluvial systems. IAHS Publication 306: 406–415.Google Scholar
Erkens, G. & Cohen, K.M., 2009. Quantification of intra-Holocene sedimentation in the Rhine-Meuse delta: a record of variable sediment delivery. In: Erkens, G.: Sediment dynamics of the Rhine catchment. Ph.D. diss., Univ. of Utrecht / Netherlands Geographical Studies 388: 117–171.Google Scholar
Erkens, G., Hoffmann, T., Gerlach, R. & Klosterman, J., 2011. Complex fluvial response to Lateglacial and Holocene allogenic forcing in the Lower Rhine Valley (Germany). Quaternary Science Reviews 30: 611–627.Google Scholar
Fokma, A., 1998. Paleo-oecologisch onderzoek van een Laat-Holoceen moerasbos met eiken ten zuidoosten van Diemen. MA thesis, Univ. of Amsterdam: 40 pp.Google Scholar
Gechter, M., 2003. Die Militärgeschichte am Niederrhein von Ceasar bis Tiberius – eine Skizze. In: Grünewald, T. & Seibel, S. (eds): Kontinuität und Diskontinuität. Germania inferior am Beginn und am Ende der Römischen Herrschaft. Beiträge des deutsche-niederländische Kolloquiums in der Katholieke Univ. Nijmegen, 27. bis 30.06.2001. Reallexikon der germanische Altertumskunde, Ergänzungsband 35, (Berlin / New York): 145–161.Google Scholar
Glasbergen, W., 1972. De Romeinse castella te Valkenburg Z.H.; de opgravingen in de dorpsheuvel in 1962. Cingula 1 (Groningen), 157 pp.Google Scholar
Gouw, M.J.P., 2007. Alluvial architecture of fluvio-deltaic successions: a review with special reference to Holocene settings. Netherlands Journal of Geosciences 86: 211–227.Google Scholar
Gouw, M.J.P. & Erkens, G., 2007. Architecture of the Holocene Rhine-Meuse delta (the Netherlands): a result of external control. Netherlands Journal of Geosciences 86: 23–54.Google Scholar
Graafstal, E.P., in press. River frontiers or fortified corridors?’ In: Proceedings of 21st International Congress of Roman frontiers studies (Newcastle, UK, 2009).Google Scholar
Groot, M. & Kooistra, L.I., 2009. Land use and agrarian economy in the Roman Dutch River Area. Internet Archaeology 27.Google Scholar
Groot, M., Heeren, S., Kooistra, L.I. & Vos, W.K., 2009. Surplus production for the market: the agrarian economy in the non-villa landscapes of Lower Germany. Journal of Roman Archaeology 22: 231–252.Google Scholar
Haalebos, J.K., 1977. Zwammerdam Nigrum Pullum; ein Auxiliarkastell am Niedergermanische Limes. Cingula 3 (Amsterdam), 319 pp.Google Scholar
Haalebos, J.K., 1998. Woerden-Laurium; een inventarisatie van de opgravingen in het centrum van de stad. Unpublished Katholieke Univ. Nijmegen, 44 pp.Google Scholar
Haalebos, J.K. & Franzen, P.J.F., 2000. Alphen aan den Rijn – Albaniana 1998-1999, Opgravingen in de Julianastraat, de Castellumstraat, op Het Eiland en onder het St. Jorisplein. Katholieke Univ. Nijmegen afd. Provinciaal-romeinse Archeologie, 200 pp.Google Scholar
Hallewas, D.P. & Van Dierendonck, R.M., 1993. The Valkenburg-Marktveld and Valkenburg - the Woerd Excavations, 1985-1988: a Preliminary Report. In: Van Dierendonck, R.M., Hallewas, D.P. & Waugh, K.E. (eds): The Valkenburg Project I: Introduction and Detail Studies. Nederlandse Oudheden 15 (Amersfoort): 11–45.Google Scholar
Hazenberg, T., 2000. Leiden-Roomburg 1995-1997: archeologisch onderzoek naar het kanaal van Corbulo en de vicus van het castellum Matilo. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 77 (Amersfoort), 60 pp.Google Scholar
Habraken, J. & Van Mousch, R., 2004. Bodegraven, Oude Bodegravense weg / Overtocht; Inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. BAAC-rapport 03.184/04.016 (Den Bosch), 50 pp.Google Scholar
Henderikx, P.A., 1987. De beneden-delta van Rijn en Maas: landschap en bewoning van de Romeinse tijd tot ca 1000. Ph.D. diss., Univ. of Amsterdam 1983 / Holland Studiën 19, 176 pp.Google Scholar
Hessing, A.M., 1995. Het Nederlandse kustgebied. In: Bechert, T. & Willems, W.J.H. (eds): Die römische Reichsgrenze zwischen Mosel und Nordseeküste. Theiss (Stuttgart): 89–101.Google Scholar
Hessing, W.A.M., Kleinhuis, F. & Van Veen, M., 1991. Leidschendam Rietvinkpolder. Jaarverslag ROB 1990 (Amersfoort): 71–72.Google Scholar
Hessing, W.A.M., Polak, M., Vos, W.K. & Wynia, S.L. (eds), 1997. Romeinen langs de snelweg: Bouwstenen voor Vechtens verleden. Uniepers (Abcoude/ Amersfoort), 87 pp.Google Scholar
Hissel, M., 2008. Restanten van een Romeinse limesweg. Archeologisch onderzoek naar sporen van een Romeinse limesweg en nederzettingsporen bij de toekomstige overslagterminal in Alphen aan den Rijn (Zuid-Holland). AAC-rapport 38 (Amsterdam), 69 pp.Google Scholar
Jansma, E., 1995. RemembeRings. The Development and Application of Local and Regional Tree-Ring Chronologies of Oak for the Purposes of Archaeological and Historical Research in the Netherlands. Ph.D. diss., Univ. of Amsterdam / Nederlandse Archeologische Rapporten 19 (Amersfoort), 149 pp.Google Scholar
Jansma, E., 2007. Datering, herkomst en bouwvolgorde van De Meern 4. In: De Groot, T. & Morel, J.-M.A.W. (eds): Het schip uit de Romeinse tijd De Meern 4 nabij boerderij de Balije, Leidsche Rijn, gemeente Utrecht. Waarderend onderzoek naar de kwaliteit van het schip en het conserverend vermogen van het bodemmilieu. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 147 (Amersfoort): 69–78.Google Scholar
Jansma, E. & Morel, J.-M.A.W., 2007. Interpretatie, discussie en conclusies van het onderzoek. In: Jansma, E. & Morel, J.-M.A.W. (eds): Een Romeinse Rijnaak, gevonden in Utrecht-De Meern. Resultaten van het onderzoek naar de platbodem ‘De Meern 1’. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 144 (Amersfoort): 321–336.Google Scholar
Jansma, M.J., 1988. Bijlage 1.5 Diatomeeënanalyse. In: Bloemers, J.H.F. (ed): Archeologie en oecologie van Holland tussen Rijn en Vliet. Van Gorcum & Comp. N.V. (Assen/Maastricht): 94–98.Google Scholar
Jansen, B., 2006. Plangebied De Meern, gemeente Utrecht; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek. RAAP rapport 1412 (Amsterdam), 34 pp.Google Scholar
Jansen, B., Briels, I. & Tol, A.J., in press. Castellum-terrein Fectio, gemeente Bunnik: een archeologisch onderzoek i.k.v. de publieksopenstelling. RAAP-rapport 1778 (Amsterdam).Google Scholar
Jansen, P.C., Querner, E.P. & Kwakernaak, C., 2007. Effecten van waterpeil-strategieën in veenweide gebieden. Een scenariostudie in het gebied rond Zegveld. Alterra-rapport 1516 (Wageningen), 86 pp.Google Scholar
Jelgersma, S., De Jong, J., Zagwijn, W.H. & Van Regteren Altena, J.F., 1970. The Coastal Dunes of the western Netherlands: geology, vegetational history and archaeology. Mededelingen Rijks Geologische Dienst Nieuwe Serie 21: 93–167.Google Scholar
Kalee, C.A. & Isings, C. (eds), 1984. 150 jaar graven naar Romeins castellum in De Meern. Historische Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens (Utrecht), 36 pp.Google Scholar
Kemmers, F., 2006. Coins for a legion. An analysis of the coin finds of the Augustan legionary fortress and Flavian canabae legionis at Nijmegen. Ph.D. diss., Radboud Univ. of Nijmegen / Studien zu Fundmünzen der Antike, Bd. 21 (Mainz), 288 pp.Google Scholar
Kemmers, F., 2008. Interaction or indifference? The Roman coin finds from the Lower Rhine delta. In: Bursche, A., Ciolek, R. & Wolters, R. (eds): Roman coins outside the empire; Ways and Phases, Contexts and Functions. Collection Moneta 82. Proceedings of the ESF/SCH Explantory Workshop Radziwill Palace, Nieborów (Poland), 3-6 09 2005: 93–103.Google Scholar
Kok, R.S., 2000. Archeologisch onderzoek in 1997 in het centrum van Alphen aan den Rijn; de bewoningsgeschiedenis van de locatie de Hoogvliet met de nadruk op de Romeinse tijd. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 45 (Amersfoort), 55 pp.Google Scholar
Konen, H., 2008. Die Bedeutung und Funktion von Wasserwegen für die römische Heeresversorgung an Rhein und Donau in der frühen und hohen Kaiserzeit. In: Kühlborn, J.-S. (ed.): Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostrategie, Vormarschtrassen und Logistik. Internationales Kolloquium in DelbrückAnreppen vom 4. bis 6. 11 2004, 303-22. Bodenaltertümer Wetfalens 45 (Münster): 303–322.Google Scholar
Kooistra, L.I., Van Dinter, M., Dütting, M.K., Van Rijn, P. & Cavallo, C., in press. Could the local population of the Lower Rhine delta supply the Roman army? Part 1: The archaeological and historical framework. Journal of Archeology in the Low Countries.Google Scholar
Kooistra, L.I., 2005. Plantenresten in de randzone van de vicus bij Matilo (Leiden-Roomburg). BIAXiaal 250 (Zaandam), 15 pp.Google Scholar
Kooistra, L.I., 2009. Landschap, vegetatie en landgebruik in de Haagse regio. In: Flamman, J.P. & Besselsen, E.A. (eds): Het verleden boven water. Archeologische Monumentenzorg in het AHR-project. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 148 (Amersfoort): 47–72.Google Scholar
Kooistra, M.J., Kooistra, L.I., Van Rijn, P. & Sass-Klaassen, U., 2006. Woodlands of the past. The excavation of wetland woods at Zwolle-Stadshagen (the Netherlands): Reconstruction of the wetland woods in its environmental context. Netherlands Journal of Geosciences 85–1: 37–60.Google Scholar
Kuijper, W.J., 1990. Schelpdieren in Romeins Valkenburg (Z.H.). In: Bult, E.J. & Hallewas, D.P. (eds): Graven bij Valkenburg III, het archeologische onderzoek in 1987 en 1988. Eburon (Delft): 134–141.Google Scholar
Kwadijk, J.C.J., 1993. The impact of climatic change on the discharge of the river Rhine. Ph.D. Diss., Univ. of Utrecht/ Nederlandse Geografische Studies 171, 201 pp.Google Scholar
Langeveld, M.C.M. & Luksen-IJtsma, A. (eds), 2010. Wegens Wateroverlast. LR39 De Balije II: rivierdynamiek, wachttorens en infrastructuur in de romeinse tijd in een rivierbocht. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 11, (Utrecht), 266 pp.Google Scholar
Lesparre-de Waal, M.S. & De Kort, J.W., 2006. Plangebied Parkeerterrein Willemstraat, gemeente Bodegraven; archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. RAAP-rapport 1269 (Amsterdam), 49 pp.Google Scholar
Luksen-IJtsma, A. (ed), 2010. De limesweg in West-Nederland. Inventarisatie, analyse en synthese van archeologisch onderzoek naar de Romeinse weg tussen Vechten en Katwijk. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 40 (Utrecht), 266 pp.Google Scholar
Middelkoop, H. & Van Haselen, C.O.G. (eds), 1999. Twice a River. Rhine and Meuse in the Netherlands. RIZA rapport 99.003 (Arnhem), 127 pp.Google Scholar
Middelkoop, H., Daamen, K., Gellens, D., Grabs, W., Kwadijk, J.C.J., Lang, H., Parmet, B.W.A.H., Schädler, B., Schulla, J. & Wilke, K., 2001. Impact of climate change on hydrological regimes and water resources management in the Rhine basin. Climatic Change 49: 105–128.Google Scholar
Moeyes, G., 2007. Laadvermogen en vaareigenschappen. In: Jansma, E. & Morel, J.-M.A.W. (eds): Een Romeinse Rijnaak, gevonden in Utrecht - De Meern. Resultaten van het onderzoek naar de platbodem ‘De Meern 1’. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 144 (Amersfoort): 151–174.Google Scholar
Morel, J.-P.A.W., 1988. De vroeg-Romeinse versterking in Velsen 1. Fort en haven. Ph.D. diss., Univ. of Amsterdam, 482 pp.Google Scholar
Nokkert, M., Aarts, A.C. & Wynia, H.L. (eds), 2009. Vroegmiddeleeuwse bewoning langs de A2 (LR51-54); Een nederzetting uit de zevende en achtste eeuw in Leidsche Rijn. Basisrapportage archeologie Gemeente Utrecht 26, Broese Kemink (Utrecht), 475 pp.Google Scholar
Ozinga, L.R.P, Hoekstra, T.J., De Weerd, M.D. & Wynia, S.L., 1989. Het Romeinse castellum te Utrecht: de opgravingen uit 1936, 1938, 1943/44 en 1949 uitgevoerd onder leiding van A.E. Giffen met medewerking van H.Brunsting, aangevuld met latere waarnemingen. Broese Kemink (Utrecht), 191 pp.Google Scholar
Plinius, . Naturalis historia. Transl.: Van Gelder J., Nieuwenhuis M. & Peters T., 2005. De wereld, Naturalis historia. Polak & Van Gennep (Amsterda), 899 pp.Google Scholar
Ploegaert, P.H.J.I., 2006. Zwammerdam ‘De Hooge Burch’ en ‘De Bruggen; Aanvullend Archeologisch Onderzoek en Archeologische Begeleiding. ADC rapport 540 (Amersfoort), 47 pp.Google Scholar
Polak, M., 2006. Bunnik/Vechten - Fectio. In: Reddé, M., Brulet, R., Fellmann, R., Haalebos, J.K. (†) & Von Schnurbein, S. (eds): L'architecture de la Gaule romaine: Les fortifications militaires. Documents d'Archéologie Française 100 (Paris-Bordeaux): 244–248.Google Scholar
Polak, M., 2009. The Roman military presence in the Rhine delta in the period c. AD 40-140. In: Morillo, A., Hanel, N. & Martín, E. (eds): Limes XX, 20th Int. Congress of Roman Frontiers studies, Leon, (España), Septiembre 2006, Madrid. Anejos de Gladius 13–2: 945–953.Google Scholar
Polak, M. & Wynia, S.L., 1991. The Roman forts at Vechten, a survey of the excavations 1829-1989. Oudheidkundige mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden 71, Leiden: 125–156.Google Scholar
Polak, M., Kloosterman, R.P.J. & Niemeijer, R.A.J. (eds), 2004. Alphen aan den Rijn - Albaniana 2001-2002, Opgravingen tussen de Castellumstraat, het Omloopkanaal en de Oude Rijn. Libelli Noviomagenses 7 (Nijmegen), 327 pp.Google Scholar
Pons, L.J., 1992. Holocene peat formation in the lower parts of The Netherlands. In: Verhoeven, J.T.A. (ed): Fens and Bogs in the Netherlands: vegetation, history, nutrient dynamics and conservation. Geobotany 18: 7–79.Google Scholar
Reading, H.G. & Collins, J.D., 2006. Clastic coast. In: Reading, H.G. (ed): Sedimentary Environments: Processes, Facies and Stratigraphy. John Wiley & Sons (Oxford): 154–231.Google Scholar
Rieffe, E.C., 2007. Ganzenhoek, Gemeente Wassenaar: Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek-boringen. Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag (Den Haag), 24 pp.Google Scholar
Rieffe, E.C., 2009. Fredrik Hendriklaan e.o., Gemeente Den Haag: Archeologische Begeleiding. Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag (Den Haag), 18 pp.Google Scholar
Rijkswaterstaat-AGI, , 2005. Actueel Hoogtebestand van Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICTDelft.Google Scholar
Roller, G.J., 2003. Botanische macroresten. In: Koopstra, C.G. (ed.), Een definitief archeologisch onderzoek aan de Muggelaan te Nieuweveen, gemeente Liemeer (Z.-H.) ARC-publicaties 81 (Groningen): 37–42.Google Scholar
Schothorst, C.J., 1977. Subsidence of low moor peat soils in the western Netherlands. Geoderma 17: 265–291.Google Scholar
Smith, D.G., 1983. Anastomosed fluvial deposits: modern examples from Western Canada. In: Collinson, J. & Lewin, J. (eds): Modern and ancient fluvial systems. Special publication of the Int. association of sedimentologists 6 (Oxford): 155–168.Google Scholar
Sommer, S., 2009. Why there? The positioning along riverine frontiers of the Roman Empire. In: Hanson, W.S. (ed.): The army and frontiers of Rome. Papers offered to David J. Breeze on the occasion of his sixty-fifth birthday and his retirement from Historic Scotland. Journal of Roman archaeology suppl. series 74, Portsmouth (USA): 103–114.Google Scholar
Stichting voor Bodemkartering, 1982. Bodemkaart van Nederland, blad 30 West en 30 Oost ('s-Gravenhage). Stichting voor Bodemkartering (Wageningen).Google Scholar
Stortelder, H.F., Hommel, P.W.F.M. & De Waal, R.W., 1998. Broekbossen. KNNV (Utrecht), 216 pp.Google Scholar
Stouthamer, E., 2001. Holocene avulsions in the Rhine-Meuse delta, the Netherlands. Ph.D. diss., Univ. of Utrecht / Netherlands Geographical Studies 283, 211 pp.Google Scholar
Tacitus, . Annales. Transl.: Meijer J.W., 1990. Annales. Ambo (Baarn), 601 pp.Google Scholar
Toonen, W.H.J., Kleinhans, M.G. & Cohen, K.M., 2012. Sedimentary architecture of abandoned channel fills. Earth surface processes and landforms 37: 459–472.Google Scholar
Van Amen, I. & Brinkkemper, O., 2009. De plantenresten uit Romeinse sporen. In: Polak, M. & De Groot, T. (eds): Vondsten langs de Limes. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 167 (Amersfoort): 32–68.Google Scholar
Van Asselen, S., Stouthamer, E. & Van Asch, Th.W.J., 2009. Effects of peat compaction on delta evolution: a review on processes, responses, measuring and modelling. Earth Review Sciences 92: 35–51.Google Scholar
Van Beek, R., 2009. Reliëf in Tijd en Ruimte. Interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en middeleeuwen. Ph.D. diss., Univ. of Wageningen, 641 pp.Google Scholar
Van der Gaauw, P.G. & Van Londen, H., 1992. De Hoge Woerd; een boor- en weerstandsonderzoek naar het Romeinse castellum van De Meern. RAAP-rapport 65 (Amsterdam), 74 pp.Google Scholar
Van der Kamp, J.S. (ed), 2007. Vroege Wacht. LR31 Zandweg: Archeologisch onderzoek van twee eerste eeuwse houten wachttorens in Leidsche Rijn. Basisrapportage archeologie Gemeente Utrecht 16 (Utrecht), 222 pp.Google Scholar
Van der Kamp, J.S. (ed), 2009. Werk aan de weg. LR31 Zandweg: Archeologisch onderzoek aan een verspoelde sectie van de limesweg. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 21 (Utrecht), 146 pp.Google Scholar
Van der Klei, J., 1970. Opnieuw een Romeins castellum gelocaliseerd door systematisch bodemonderzoek. Westerheem XIX: 22–33.Google Scholar
Van der Kooij, D., Sprey, S., Dijkstra, M. & Postma, H., 2005. Romeinen in Bodegraven; AWN-opgravingen in de periode van 1995 tot 2002. Westerheem 54–6: 275–306.Google Scholar
Van der Linden, M., Hänninnen, K. & Kuijper, W.K., 2009. Mollusken, macro-resten en pollen. In: Kloosterman, R.P.J. & Polak, M. (eds): Archeologisch onderzoek op de locatie A4/W4 in Leiden-Roomburg 2005-2006. Bodemonderzoek in Leiden 26 (Leiden): 53–60.Google Scholar
Van der Meer, K., 1952. De Bloembollenstreek: resultaten van een veldbodem-kundig onderzoek in het bloembollengebied tussen Leiden en het Noordzeekanaal. Verslagen Landbouwkundige Onderzoekingen 58-2 (Wageningen): Bijlage 1: Bodemkaart van Bloembollenstreek, Zuid-Hollands gedeelte (Stichting voor Bodemkartering).Google Scholar
Van der Valk, B., 1995. Geologische kaart van Nederland 1:50,000, toelichting blad Den Haag (30 O/W). Unpublished report Rijks Geologische Dienst, Haarlem; map digitally available on request at TNO-Geologische Dienst Nederland Utrecht.Google Scholar
Van der Velde, H.M. (ed.), 2008. Cananefaten en Friezen aan de monding van de Rijn. ADC Monografie 5 (Amersfoort), 536 pp.Google Scholar
Van Dierendonck, R.M., 2004. Five Postholes and a Ditch: The Valkenburg-Marktveld Timber Watch and Signal Tower. In: Vermeulen, F., Sas, K. & Dhaeze, W. (eds): Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman Military Presence in the Northwest. Studies in honour of prof. Em. Hugo Thoen. Archaeological Reports Ghent Univ. 2 (Gent): 73–102.Google Scholar
Van Dierendonck, R.M., Hallewas, D.P. & Waugh, K.E., 1993. The Valkenburg Project I: Introduction and Detail Studies. Nederlandse Oudheden 15 (Amersfoort), 419 pp.Google Scholar
Van Dinter, M., 2008. Het landschap. In: Blom, E. & Vos, W.K. (eds), 2008. Woerden-Hoochwoert. De opgravingen 2002-2004 in het Romeinse Castellum Laurium, de vicus en van het schip de ‘Woerden 7’. ADC Monografie 2 (Amersfoort): 123–142.Google Scholar
Van Dinter, M. & Graafstal, E.P., 2007. Landschap en militaire infrastructuur rond het schip. In: Jansma, E. & Morel, J.M.A.W. (eds): Een romeinse Rijnaak, gevonden in Utrecht - de Meern; Resultaten van het onderzoek naar de platbodem ‘De Meern 1’. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 144 (Amersfoort): 17–36.Google Scholar
Van Dinter, M. & Van Zijverden, W.K., 2010. Settlement and land use on crevasse splay deposits; geoarchaeological research in the Rhine-Meuse Delta, the Netherlands. Netherlands Journal of Geosciences / Geologie en Mijnbouw 89–1: 21–34.Google Scholar
Van Dinter, M., Kooistra, L.I., Dütting, M.K., Van Rijn, P., Cavallo, C. & Middelkoop, H., submitted. Could the local population of the Lower Rhine delta supply the Roman army? Part 2: Modelling the carrying capacity using archaeological, palaeo-ecological and geomorphological data. Journal of Archeology in the Low Countries.Google Scholar
Van Dockum, S.G., 1997. Vleuten De Meern Meerndijk. In: Kok, D.H, Ter Brugge, J.P., Van Dockum, S.G. & Vogelzang, F. (eds): Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1992-1993. Stichting Publikaties Oud-Utrecht (Hilversum): 112–114.Google Scholar
Van Es, W.A., 1981. De Romeinen in Nederland. Unieboek, Bussum, 3rd edn, 300 pp.Google Scholar
Van Giffen, A.E., 1948. De Romeinsche castella in den dorpsheuvel te Valkenburg aan den Rijn (Z.H.) (Praetorium Agrippinae) I, De opgravingen in 1941. Jaarverslag van de Vereeniging voor Terpenonderzoek 25–28 (Groningen): 1–316.Google Scholar
Van Giffen, A.E., 1955. De Romeinse castella in de dorpsheuvel te Valkenburg aan de Rijn (Z.H.) (Praetorium Agrappinae). II De opgravingen in 1942-'43 en 1940-1950. Jaarverslag van de Vereniging voor Terpenonderzoek 33–37 (Groningen): 1–209.Google Scholar
Van Giffen, A.E. & Glasbergen, W., 1947. De opgravingen te Vechten-Fectio. Bulletin NOB 1: 99–101.Google Scholar
Van Heteren, S. & Van der Spek, A., 2008. Waar is de delta van de Rijn? Grondboor en Hamer 3–4: 72–76.Google Scholar
Van Loonen, A.H., Schot, P.P., Griffioen, J., Bierkens, M.F.P. & Wassen, M.J., 2009. Palaeo-hydrological reconstruction of a managed fen area in the Netherlands. Journal of Hydrology 378: 205–217.Google Scholar
Van Loonen, A.H., 2010. Unravelling hydrological mechanisms behind fen detoriation in order to design restoration strategies. De hydrologische oorzaken van de achteruitgang van laagveengebieden. Ph.D. diss. Univ. of Utrecht, 139 pp.Google Scholar
Van Rijn, P., 2004. Hout. In: Polak, M., Kloosterman, R.P.J. & Niemeijer, R.A.J. (eds): Alphen aan den Rijn - Albaniana 2001-2002, Opgravingen tussen de Castellumstraat, het Omloopkanaal en de Oude Rijn. Libelli Noviomagenses 7 (Nijmegen): 216–236.Google Scholar
Van Rijn, P., forthcoming. The timber supply for the Roman army in the western Lower Rhine from AD 40-140. Ph.D. diss., Radboud Univ. of Nijmegen.Google Scholar
Van Staalduinen, C.J., Hallewas, D.P. & Van Regteren Altena, J.F., 1979. Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland, 1: 50.000. Blad Rotterdam West (37W). Rijks Geologische dienst (Haarlem), 140 pp.Google Scholar
Van Tent, W.J. & Vogelenzang, F., 1996. Archeologische kroniek van de provincie Utrecht over de jaren 1970-1979. Stichting Publikaties Oud-Utrecht (Utrecht): 13–16.Google Scholar
Van Wallenburg, C., 1966. De bodem van Zuid-Holland. Toelichting bij blad 6 van de Bodemkaart van Nederland schaal 1: 200.000. Stichting voor Bodem-kartering (Wageningen): 101 pp.Google Scholar
Van Zijverden, W.K., 2007. Fysisch-geografisch onderzoek. In: Blom, E. & Roessingh, W. (eds): Aan de rand van het Romeinse Rijk, archeologisch onderzoek in de Munnikenpolder te Leiderdorp. ADC rapport 802 (Amersfoort): 48–62.Google Scholar
Veenenbos, J.S. & Van der Knaap, W., 1954. Onderzoek naar de bodemgeschiktheid voor de bloembollencultuur, alsmede enkele bouwtechnische gegevens ten behoeve van het uitbreidingsplan Wassenaar. Stichting voor Bodem-kartering rapport 386 (Wageningen), 32 pp.Google Scholar
Vink, A., Steffen, H., Reinhardt, L. & Kaufmann, G., 2007. Holocene relative sea-level change, isostatic subsidence and the radial viscosity structure of the mantle of northwest Europe (Belgium, the Netherlands, Germany, southern North Sea). Quaternary Science Reviews 26: 3249–3275.Google Scholar
Visser, R.M., 2009. De Romeinse houtvoorziening in de Germaanse provincies. Westerheem 58–1: 2–12.Google Scholar
Vos, P.C., 2006. Toelichting bij de paleogeografische kaarten van Nederland. Nationale Onderzoeksagenda Archeologie. RACM, Amersfoort (www.noaa.nl/toc/balk1-4-25.htm).Google Scholar
Vos, P.C. (ed), 2007. Geologisch onderzoek bij het waarderend archeologische onderzoek met betrekking tot de Corbulograchtafzettingen aan de Veursestraatweg 118 te Leidschendam (opgegraven in mei 2004). TNO rapport 2007-U-R0199/b (Utrecht), 24 pp.Google Scholar
Vos, P.C., 2008. The geological development of the Oer-IJ area. In: Kok, M.S.M.: The homecoming of religious practice: an analysis of offering sites in the wet low-lying parts of the landscape of the Oer-IJ area (2500 BC - AD 450). Ph.D. diss., Univ. of Amsterdam: 81–95.Google Scholar
Vos, P.C., Bazelmans, J., Weerts, H.J.T. & Van der Meulen, M., 2011. Atlas van Nederland in het Holoceen: landschap en bewoning vanaf de laatste IJstijd tot nu. Bert Bakker (Amsterdam), 94 pp.Google Scholar
Vos, W.K., 2009. Bataafs platteland; het Romeinse nederzettingslandschap in het Nederlandse Kromme-Rijngebied. Ph.D. Diss, Free Univ. of Amsterdam / Nederlandse Archeologische Rapporten 35 (Amersfoort), 362 pp.Google Scholar
Vos, W.K. & Blom, E., 2003. Archeologisch onderzoek naar de Romeinse vindplaatsen De Balije en Context Schip in de gemeente Utrecht. ADC-rapport 171 (Bunschoten), 119 pp.Google Scholar
Vos, W.K. & Blom, E., 2004. Definitief Archeologisch Onderzoek (DAO) in Alphen aan den Rijn langs het Goudse Rijpad. ADC rapport 226 (Bunschoten), 73 pp.Google Scholar
Vos, W.K. & Lanzing, J.J., 2000. De opgravingen in Valkenburg-Veldzicht 1994-1997. Rapportage Archeologische Monumentenzorg 78 (Amersfoort), 51 pp.Google Scholar
Vos, W.K., Morel, J.-M.A.W. & Hazenberg, T., 2011. The Woerden 7, an oar-powered Roman barge built in the Netherlands. Some details of the excavation at the Nieuwe Markt in Woerden (Hoochwoert). Sonderdruck aus Archäologisches Korrespondenzblatt 41–1: 101–118.Google Scholar
Waasdorp, J.A., 1998. Het archeologische onderzoek. In: Carmiggelt, A. (eds): Romeinse vondsten van de Scheveningseweg te Den Haag; De dier- en plantenresten. Haagse Oudheidkundige Publicaties 4 (Den Haag): 1–10.Google Scholar
Weber, E., 1976. Tabula Peutingeriana; Codex Vindobonensis 324. Akademische Druck- und Verlagsanstalt (Graz), 68 pp.Google Scholar
Weerts, H.J.T, Cleveringa, M.J.P. & Gouw, M., 2002. De Vecht/Angstel, een riviersysteem in het veen. Grondboor en Hamer 3–4: 66–71.Google Scholar
Weerts, H.J.T., Van Dinter, M., Huisman, D.J., Van der Valk, L. & Driessen, M., 2011. Large-scale drift sands on the Iron Age Dutch beach barrier coast – human reactivation of active sand drift. In: Kiepe, R. & Meier, U.M. (eds): Marschenratskolloquium 2011, 10.-12. Februar 2011 im Forum der Ostfriesischen Landschaft, Aurich (Aktuelle archäologische Forschungen im Küstenraum der südlichen Nordsee: Methoden – Strategien – Projekte): 12–13.Google Scholar
Westerhoff, W.E., De Mulder, E.F.J. & De Gans, W., 1987. Toelichting bij de geologische kaart van Nederland 1:50.000. Blad Alkmaar west (19W) en blad Alkmaar oost (19O). Rijks Geologische Dienst (Haarlem), 227 pp.Google Scholar
Westerhoff, W.E., Wong, T.E. & De Mulder, E.F.J., 2003. Opbouw van de ondergrond. In: De Mulder, E.F.J., Geluk, M.C., Ritsema, I.L., Westerhoff, W.E. & Wong, Th.E. (eds): Geologie van Nederland, deel 3 Wolters-Noordhoff (Groningen): 247–352.Google Scholar
Weterings, P. & Meijer, Y. (eds), 2011. Op zoek naar de weg. LR60: onderzoek naar de Romeinse limesweg in De Meern Utrecht. Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht 33 (Utrecht), 197 pp.Google Scholar
Whittacker, C.R., 1994. Frontiers of the Roman Empire, a social and economical study. John Hopkins University Press (Baltimore), 341 pp.Google Scholar
Willems, W.J.H., 1981. Roman and Batavians; a regional study in the Dutch Eastern River Area I. Ber.ROB 31: 9–271.Google Scholar
Willems, W.J.H., 1984. The Roman fort at Arnhem-Meinerwijk. Ber.ROB 34: 169–196.Google Scholar
Wolf, R.J.A.M., Stortelder, A.H.F., De Waal, R.W., Van Dort, K.W., Hennekens, S.M., Hommel, P.W.F.M., Schaminee, J.H.J. & Vrielink, J.G., 2001. Ooibossen. Reeks Bosecosystemen van Nederland 2. KNNV (Utrecht), 200 pp.Google Scholar
Woolliscroft, D.J., 2001. Roman Military Signalling. Tempus Pub Ltd (Stroud/ Charleston), 192 pp.Google Scholar
Wynia, H.L., 2004. Utrecht-Vleuten / De Meern, Groot Zandveld. In: Kok, D., Kok, R. & Vogelzang, F. (eds): Archeologische Kroniek van de Provincie Utrecht 2002-2003. Provincie Utrecht (Utrecht): 194–195.Google Scholar