Hostname: page-component-586b7cd67f-r5fsc Total loading time: 0 Render date: 2024-11-24T04:30:16.411Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

Moralities of Consumption in Poland across the Short Twentieth Century

Published online by Cambridge University Press:  20 January 2017

Małgorzata Mazurek
Małgorzata Mazurek*
Affiliation:
Columbia University
Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

Core share and HTML view are not available for this content. However, as you have access to this content, a full PDF is available via the ‘Save PDF’ action button.

Participating in the broader history of consumer mobilization for egalitarian regimes of consumption, this article unpacks the shifting meanings of egalitarian moralities of consumption in the specific case of Poland across the twentieth century. It reveals how important the role of social justice would become in attempts to impose state-centered social welfare over profit-oriented self-welfare between the interwar period and the demise of Communism. During this time, the meaning of profiteering changed significantly. While food conflicts during the interwar period and World War II were organized predominantly along ethnic lines, by the beginning of the postwar era, the notion of the profit-oriented middleman relied on the category of class as well as ethnicity to support a vision of Poland as a Communist, ethnically homogenized nation-state. In the 1950s and the 1960s, anti-profiteering rhetoric became increasingly gendered, as the food conflicts moved from an ideological crusade against private trade to everyday confrontations between the consumers and female shop assistants. When the Soviet Bloc ran into deep crisis in the 1970s and 1980s, self-welfare and family-centered resourcefulness resurfaced as legitimate norms of distributive justice, which contributed to dismantling the Socialist welfare state altogether.

Type
Inequalities and Justice
Information
Annales. Histoire, Sciences Sociales - English Edition , Volume 68 , Issue 2 , June 2013 , pp. 393 - 418
Copyright
Copyright © Les Éditions de l’EHESS 2013

References

1. Krzywicki, Ludwik, Drożyzna, sekwestr i waluta (Warsaw: Wydawnictwo Wydziału Propagandy Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywczych, 1921), 5 Google Scholar.

2. Mazower, Mark, Dark Continent: Europe’s Twentieth Century (New York: Vintage Books, 1998), 3-41 Google Scholar.

3. Trentmann, Frank, “Introduction,” in Food and Conflict in Europe in the Age of the Two World Wars, eds. Trentmann, Frank and Just, Flemming (New York: Palgrave Macmillan, 2006), 1-12, especially 3-4CrossRefGoogle Scholar; Zweiniger-Bargielowska, Ina, Duffett, Rachel, and Drouard, Alain, eds., Food and War in Twentieth-Century Europe (Burlington: Ashgate, 2011)Google Scholar. For a recent overview of the history of consumption, including that of the twentieth-century, see Chessel, Marie-Emmanuelle, Histoire de la consommation (Paris: La Découverte, 2012)Google Scholar. International aspects of recovery after 1945 have been problematized in Mazower, Mark, Reinisch, Jessica, and Feldman, David, eds., “Post-War Reconstruction of Europe: International Perspectives, 1945-1949,” supplement, Past and Present 210, no. S6 (2011)Google Scholar, particularly Mazower, “Reconstruction: The Historiographical Issues,” 17-28.

4. While I agree with Tony Judt that the emergence of welfare states constituted a shared European experience after 1945, I would stress that the Nazi and Soviet occupation of East Central Europe in addition to the establishment of Communist rule in the region resulted in a different experience of governmental power and therefore a specific context for development of the state-led regime of consumption after 1945. While Frank Trentmann’s argument that the emergence of a “fair shares” consumer policy established a “new social contract between civilians and the state” in twentieth-century Europe takes into account the diversity of European regimes of consumption and consumer welfare, his use of Western notions of “civil society” and “consumer citizen” are problematic with regard to 1939-1989 East Central European regimes of occupation and dictatorship. See: Trentmann, Frank, “Introduction,” in The Making of the Consumer: Knowledge, Power and Identity in the Modern World, ed. Trentmann, Frank (Oxford: Berg, 2006), 1-30 Google Scholar; Trentmann, , ed., The Oxford Handbook of the History of Consumption (Oxford: Oxford University Press, 2012)CrossRefGoogle Scholar. For commonalities between Eastern and Western Europe with regard to economic and social policies, see Judt, Tony, Postwar: A History of Europe Since 1945 (New York: Penguin Press, 2005)Google Scholar. For the fundamental differences between Western and Eastern European historical experience and memory, see Snyder, Timothy, “The Historical Reality of Eastern Europe,” East European Politics and Societies 23, no. 1 (2009): 7-12 CrossRefGoogle Scholar.

5. I first wrote about the term “self-welfare,” which was coined via a translation by Jie-Hyun Lim, in my essay “From Welfare-State to Self-Welfare: Everyday Opposition Among Textile Female Workers, Łódź 1971-1981,” in Gender Politics and Mass Dictatorship: Global Perspectives, ed. Lim, Jie-Hyun and Petrone, Karen (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011), 278-300 Google Scholar.

6. Krzywicki, Drożyzna, 20.

7. The term “egalitarian regime of consumption” has not necessarily been used as an analytical concept in the secondary literature. However, the historical notion of “fair shares” and consumer social justice has been broadly addressed in: Trentmann, , “Introduction,” Food and Conflict, 3-4 Google Scholar; Hilton, Matthew, Prosperity For All: Consumer Activism in an Era of Globalization (Ithaca: Cornell University Press, 2009)Google Scholar.

8. Zweiniger-Bargielowska, Ina, “Fair Shares? The Limits of Food Policy in Britain During the Second World War,” in Zweiniger-Bargielowska, et al., Food and War, 125-38 Google Scholar; Roodhouse, Mark, “Popular Morality and the Black Market in Britain, 1939-1955,” in Trentmann, , Food and Conflict, 243-65 Google Scholar.

9. Zweiniger-Bargielowska, Ina, Austerity in Britain: Rationing, Controls, and Consumption, 1939-1955 (Oxford: Oxford University Press, 2000)Google Scholar.

10. Pittaway, Mark, Eastern Europe 1939-2000 (London: Arnold, 2004), 90 Google Scholar. See also Pittaway’s concretization of this argument in The Workers’ State: Industrial Labor and the Making of Socialist Hungary, 1944-1958 (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2012)Google Scholar.

11. Pittaway, Eastern Europe, 184.

12. Bonzon, Thierry, “Consumption and Total Warfare in Paris (1914-1918),” in Trentmann, , Food and Conflict, 49-64 Google Scholar; Davis, Belinda J., Home Fires Burning: Food, Politics, and Everyday Life in World War I Berlin (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2000)Google Scholar.

13. Mouré, Kenneth, “Réalités cruelles: State Controls and the Black Market for Food in Occupied France,” in Zweiniger-Bargielowska, et al., Food and War, 169-82 Google Scholar.

14. Landau, Zbigniew and Tomaszewski, Jerzy, The Polish Economy in the Twentieth Century, trans. Roszkowski, Wojciech (London: St. Martin’s Press, 1985)Google Scholar; Landau, Zbigniew and Tomaszewski, Jerzy, Polska w Europie i świecie, 1918-1939 (Warsaw: Wydawnictwo Trio, 2005), 180-94 Google Scholar.

15. Central Archives of Modern Records, Warsaw (Archiwum Akt Nowych, hereafter “AAN”), I/243, Ministerstwo Aprowizacji (1918-1939), Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją, Wycinki i komunikaty prawne dotyczące Urzeądu do Walki z Lichwą i Spe-kulacją 1918-1939, n.p.

16. AAN, I/284, Ministerstwo Aprowizacji (1918-1939), Urząd do Walki z Lichwą i Spekulacją, Korespondencja dotyczące interpelacji Narodowego Klubu Żydowskiego Posłów Sejmowych. On the boycott of Jewish businesses in interwar Poland, see also: Antony Polonsky, ed., “The Sixty-Fifth Anniversary of Events in Przytyk: A Debate,” part 4 of “The Shtetl: Myth and Reality”, special issue, Polin: Studies in Polish Jewry 17 (2004): 385-406; Rothenberg, Joshua, “The Przytyk Pogrom,” Soviet Jewish Affairs 16, no. 2 (1986): 29-46 CrossRefGoogle Scholar.

17. Polonsky, Antony, The Jews in Poland and Russia 1914 to 2008 (Oxford: Littman Library of Jewish Civilization, 2012), 3:95 Google Scholar.

18. Ibid., 3:105.

19. Hempel, Jan, Jedyny środek na paskarstwo (Warsaw: Wydawnictwo Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, 1921), 10 Google Scholar.

20. Madajczyk, Czesław, Die Okkupationspolitik Nazideutschlands in Polen 1939-1945 (Berlin: Akademie Verlag, 1987)Google Scholar; Szarota, Tomasz, Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne (Warsaw: Czytelnik, 1983)Google Scholar; Jastrzbęowski, Wacław, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939-1944 (Warsaw: Czytelnik, 1946)Google Scholar.

21. Mazower, Dark Continent, 219.

22. Snyder, Timothy, “Preface,” in Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin (London: Vintage Books, 2010), vii-xix, here viiiGoogle Scholar.

23. For examples of literature on this topic, see: Gross, Jan T., Revolution From Abroad: The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia (Princeton: Princeton University Press, 1988)Google Scholar; Mazower, Mark, Hitler’s Empire: How the Nazis Ruled Europe (New York: Penguin Press, 2008), especially 78-101 Google Scholar; and Snyder, Bloodlands. The Holocaust and the Jewish experience in Poland has mostly been analyzed from the point of view of Polish-Jewish relations. See Wieviorka, Annette and Szurek, Jean-Charles, eds., Juifs et Polonais 1939-2008 (Paris: Albin Michel, 2009)Google Scholar; Szurek, Jean-Charles, La Pologne, les Juifs et le communisme (Paris: Michel Houdiard, 2010)Google Scholar.

24. Deák, István, Gross, Jan T., and Judt, Tony, eds., The Politics of Retribution in Europe: World War II and Its Aftermath (Princeton: Princeton University Press, 2000)CrossRefGoogle Scholar; Goschler, Constantin and Ther, Philipp, eds., Raub und Restitution: “Arisierung” und Rückerstattung des jüdischen Eigentums in Europa (Frankfurt: Fischer Taschenbuch Verlag, 2003)Google Scholar; Borodziej, Włodzimierz and Lemberg, Hans, eds., Die Deutschen östlich von Oder und Neisse, 1945-1950: Dokumente aus polnischen Archiven (Marburg: Verlag Herder-Institut, 2000-2004)Google Scholar.

25. Schatz, Jaff, The Generation: The Rise and Fall of the Jewish Communists of Poland (Berkeley: University of California Press, 1991)Google Scholar; Shore, Marci, Caviar and Ashes: A Warsaw Generation’s Life and Death in Marxism, 1918-1968 (New Haven: Yale University Press, 2006)Google Scholar. On the reactions of the Polish intellectual elites to the postwar looting of Jewish property and anti-Semitic acts of violence, see Gross, Jan T., Fear: Anti-Semitism in Poland After Auschwitz. An Essay in Historical Interpretation (Princeton: Princeton University Press, 2006)Google Scholar.

26. Zaremba, Marcin, “Gorączka szabru,” Zagłada Żydów. Studia i Materialy 5 (2009): 193-220 Google Scholar.

27. Hoffmann, Stefan-Ludwig and Kohlrausch, Martin, “Introduction,” in “Post-Catastrophic Cities,” special issue, Journal of Modern European History 9, no. 3 (2011): 308-13 Google Scholar.

28. Zaremba, Marcin, Wielka Trwoga, Polska 1944-1947: Ludowa reakcja na kryzys (Kracow: Wydawnictwo Znak, 2012), 256 Google Scholar.

29. Ibid., 257.

30. Reinisch, Jessica, “‘We Shall Rebuild Anew a Powerful Nation’: UNRRA, Internationalism and National Reconstruction in Poland,” Journal of Contemporary History 43, no. 3 (2008), 451-76 CrossRefGoogle Scholar; Reinisch, , “Internationalism in Relief: The Birth (and Death) of UNRRA,” in Mazower, , Reinisch, , and Feldman, , “Post-War Reconstruction of Europe,” 258-89 Google ScholarPubMed.

31. Zweiniger-Bargielowska, Austerity in Britain.

32. AAN, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1955, 10, Odprawy przewodniczących delegatur, vol. 1, February-March 1946, n.p.

33. “Protokół nr 29 z posiedzenia Sekretariatu KC PPR, 9.11.1946,” in Protokły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945-1946, ed. Aleksander Kochański (Warsaw: ISP PAN, 2001), 422.

34. Pittaway, Eastern Europe, 48; Kochanowski, Jerzy, Tylnymi drzwiami. “Czarny rynek” w Polsce 1944-1989 (Warsaw: Neriton, 2010)Google Scholar.

35. Bobrowski, Czesław, Wspomnienia ze stulecia (Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1985), 168-87 Google Scholar.

36. Kalecki, Michal, “Uwagi o racjonowaniu i systemie cen,” in Kalecki, Michał, Dzieta, vol. 3, Socjalizm. Funkcjonowanie i wieloletnie planowanie, ed. Osiatyńki, Jerzy (Warsaw: PWE, 1982), 25-33 Google Scholar. An English edition was later published: Osiatyński, Jerzy, ed., Collected Works of Michał Kalecki, vol. 3, Socialism: Functioning and Long-Run Planning, trans. Jung, Bohdan (Oxford: Oxford University Press, 1993)Google Scholar.

37. “Protokół nr 31 z posiedzenia Sekretariatu PPR z 15.11.1946,” in Kochański, Protokoly posiedzeń Sekretariatu, 424.

38. “Fragment sprawozdania stenograficznego z 11. sesji Komitetu Rady Narodowej dotyczaący dyskusji nad zatwierdzeniem dekretu RJN zdnia 14 maja 1946 r. outworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym,” in Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1947. Wybór dokumentów, ed. Dariusz Jarosz and Tadeusz Wolsza (Warsaw: GKZPNP Instytutu Pamieci Narodowej, 1995), 26-37, here 31.

39. Jarosz and Wolsza, Komisja Specjalna, 5-7.

40. Tepicht, Jerzy, Marxisme et agriculture. Le paysan polonais (Paris: Armand Colin, 1973)Google Scholar; Jarosz, Dariusz, Polityka władz komunistycznych w Polsce w latach 1948-1956 a chłopi (Warsaw: DIG, 1998)Google Scholar.

41. Jarosz and Wolsza, Komisja Specjalna, 3-11.

42. On the political history of the early postwar period in Poland, see Kersten, Krystyna, The Establishment of Communist Rule in Poland, 1943-1948, trans. Micgiel, John and Bernhard, Michael H. (Berkeley: University of California Press, 1991)Google Scholar.

43. “Fragment sprawozdania stenograficznego z 11,” 26.

44. Grenard, Fabrice, Le marché noir en France 1940-1949 (Paris: Payot, 2008)Google Scholar.

45. Kenney, Padraic, Rebuilding Poland: Workers and Communists, 1945-1950 (Ithaca: Cornell University Press, 1997), 74-134 Google Scholar.

46. Lesiakowski, Krzysztof, Strajki robotnicze w Łodzi 1945-1976 (Łódź: Instytut Pamięci Narodowej, 2008), 40-45 Google Scholar.

47. Redlich, Shimon, Life in Transit: Jews in Postwar Lodz, 1945-1950 (Boston: Academic Studies Press, 2010), 34 Google Scholar.

48. Ibid., ix.

49. Ibid., 34.

50. Lesiakowski, Strajki robotnicze, 31-32.

51. Ibid., 31.

52. Kamińska, Maria, “Reference to Polish-Jewish Coexistence in the Memoirs of Łódź Workers: A Linguistic Analysis,” in “Jews in Łódź, 1820-1939,” special issue, Polin: Studies in Polish Jewry 6 (1991): 207-22 Google Scholar.

53. Zaremba, Wielka Trwoga, 247.

54. Lesiakowski, Strajki robotnicze, 30.

55. AAN, 89, Komisja Specjalna. Działalność Delegatury w Łodzi w związku z nadużyciami w Centrali Tekstylnej i stosunkiem do spekulantów-Żydów, 1946, n.p.

56. State Archive in Łódź (Archiwum Pań stwowe m. Łodzi, hereafter “APŁ”), 5654, Komisja Specjalna. Delegatura w Łodzi, Sprawozdanie Delegatury Komisji Specjalnej za m-c sierpień 1946 r. według obowiązującego schematu, September 14, 1946, 42-43.

57. AAN, 1119, Komisja Specjalna. Podanie Zemły Gerbera o uchylenie postanowienia o wymierzeniu grzywny w wysokości 500 000 zł, March 17,1949, n.p.

58. Grynberg, Henryk, “Zwycięstwo,” in Ż ydowska wojna i Zwycięstwo (Volovec: Wydawnictwo Czarne, 2001), 144 Google Scholar.

59. Ibid., 164-65.

60. Kochanowski, Tylnymi drzwiami, 59-60.

61. Kowalik, Tadeusz, Spory o ustrój społeczno-gospodarczy w Polsce: lata 1944-1948 (Warsaw: INE PAN, 2006)Google Scholar; Kaliński, Janusz, Bitwa o handel, 1947-1948 (Warsaw: Książka i Wiedza, 1971)Google Scholar; and Kochanowski, Tylnymi drzwiami, 58-61.

62. Pittaway, Eastern Europe, 54.

63. Jastrząb, Mariusz, Puste półki. Problem zaopatrzenia ludności w artykuły powszechnego użytku w Polsce w latach 1949-1956 (Warsaw: Wydawnictwo WSPIZ im. Leona Koźmińskiego, 2004), 26 Google Scholar.

64. On the Soviet regime of trade under Stalinism, see Hessler, Julie, A Social History of Soviet Trade: Trade Policy, Retail Practices, and Consumption, 1917-1953 (Princeton: Princeton University Press, 2004), 310-11 Google Scholar.

65. Pittaway, Eastern Europe, 60.

66. Fidelis, Małgorzata, Women, Communism, and Industrialization in Postwar Poland (Cambridge: Cambridge University Press, 2010)Google Scholar.

67. This well-known argument is best described in Pittaway, Eastern Europe, 63-68.

68. Kochanowski, Tylnymi drzwiami, 69.

69. Zaremba, Marcin, “Społeczeń stwo polskie lat sześćdziesiątych-między ‘małą stabili-zacją’ a ‘małą destabilizacją,’” in Oblicza Marca 1968, ed. Rokicki, Konrad and Ste˛pień, Sławomir (Warsaw: IPN KŚZPNP, 2004), 24-51 Google Scholar.

70. Broncel, Zdzisław, “Październik i dolary,” Kultura 116 (1957), 39-40 Google Scholar.

71. Jarosz, Dariusz and Pasztor, Maria, Afera mięsna: fakty i konteksty (Toruń: CEE, 2004), 326-32 Google Scholar; Kalecki, Michał, “Próba wyjaśnienia zjawiska przestępczości gospodarczej,” Kultura i Społeczeństwo 6, no. 3 (1962): 73-77 Google Scholar. On the sociology of organized economic crime in the post-Stalinist era, see: Kochanowski, Jerzy, “Szara strefa Października. ‘Notatka’ o nielegalnych dochodach w Polsce 1956-1957,” Przegląd Historyczny 95, no. 1 (2004): 77-96 Google Scholar; Tymiński, Maciej, “Malwersacje w przedsiębiorstwach socjalistycznych w Polsce (1950-1970),” Dzieje Najnowsze 34, no. 4 (2002): 109-31, especially 97-113Google Scholar.

72. Bren, Paulina and Neuburger, Mary, “Introduction,” in Communism Unwrapped: Consumption in Cold War Eastern Europe, ed. Bren, Paulina and Neuburger, Mary (Oxford: Oxford University Press, 2012), 3-19, especially 5CrossRefGoogle Scholar.

73. Kuroń, Jacek and Modzelewski, Karol, List otwarty do partii (Paris: Instytut Literacki, 1966)Google Scholar.

74. Jarosz and Pasztor, Afera mięsna, 77-98.

75. Kochanowski, Tylnymi drzwiami, 65.

76. Rocznik Statystyczny Handlu Wewnętrznego 1947-1967 (Warsaw: Główny Urząd Staty-styczny, 1969), 187.

77. Fidelis, Women, Communism, and Industrialization, 203-237.

78. Mazurek, Małgorzata, Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989 (Warsaw: Wydawnictwo Trio, 2010), 71-106 Google Scholar.

79. Cyprian, Tadeusz, Przestępstwa gospodarcze (Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1960)Google Scholar.

80. Marecki, Jacek, “Przestępczość gospodarcza: mechanizm i środki zaradcze,” Kultura i Społeczeństwo 6, no. 3 (1962): 57-72, here 61Google Scholar; Kalecki, “Próba wyjaśnienia.”

81. Koźmiński, Andrzej K., “Dom towarowy jako środowisko pracy zawodowej,” in Socjologia handlu: Wybrane zagadnienia, ed. Koźmiński, Andrzej K. and Sarapata, Adam (Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1972), 315-331, here 321Google Scholar.

82. Kossut, Zygmunt, Ekonomiczna i socjologiczna analiza mank w spółdzielczości zaopatrzenia i zbytu województwa gdańskiego (Warsaw: Zakład Wydawnictw CRS, 1968), 74 Google Scholar.

83. Wakar, Aleksy, ed., Teoria handlu socjalistycznego (Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966)Google Scholar.

84. Mikuła, Lidia, “Z badań nad psychiczną uciąz˙liwością pracy w handlu,” Wewnętrzny 22, no. 4 (1976): 67-73, here 70Google Scholar; Altkorn, Jerzy, “Stosunek pracowników handlu do zawodu,” in Koźmiński, and Sarapata, , Socjologia handlu, 245-46 Google Scholar.

85. Paszkiewicz, Elżbieta, “Wpływ sytuacji zawodowej pracowników handlu na powstawanie i rozwój nerwic,” in Koźmiński, and Sarapata, , Socjologia handlu, 332-47 Google Scholar.

86. Kwiatkowski, Stefan, “Sylwetki zawodowe sprzedawców,” in Kożmiński, and Sarapata, , Socjologia handlu, 230 Google Scholar. See also Brzostek, Blażej, Za progiem. Codzienność wprzestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970 (Warsaw: Wydawnictwo Trio, 2007), 347 Google Scholar.

87. Ciosek, Urszula, “Warunki pracy kobiet w handlu w grupie wieku 25-44 lata (na przykładzie DT ‘Wola’)” (Warsaw: Warsaw School of Planning and Statistics, 1977), 46 Google Scholar.

88. Mazurek, Społeczeństwo kolejki, 217-23.

89. Fundacja Dokumentacji PRL unclassified acts, Sprawozdanie zespołu badajacego problemy społeczno-ekonomiczne m. Łodzi. Raport dla członków Biura Politycznego i Komitetu Centralnego PZPR, 8.04.1971, manuscript, 3-4. On the living conditions of female textile workers in 1960s and 1970s Łódź, see Dzięcielska-Machnikowska, Stefania and Matuszak, Grzegorz, Czternascie łódźkich miesiecy: studia socjologiczne, sierpień 1980-wrzesień 1981 (Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1984)Google Scholar.

90. Dietl, Jerzy and Jaworska, Teresa, Kierunki rozwoju i usprawnieniagastronomii, wswietle doswiadczen w kraju i za granica (Łódź: Uniwersytet Łódzki, 1978), 54 Google Scholar.

91. Paczkowski, Andrzej, The Spring Will Be Ours: Poland and the Poles from Occupation to Freedom, trans. Cane, Jane (University Park: Pennsylvania State University Press, 2003)Google Scholar; Sasanka, Paweł, Czerwiec 1976: geneza-przebieg-konsekwencje (Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2006)Google Scholar.

92. Kowalewski, Zbigniew M., Rendez-nous nos usines! Solidarnoś ć dans le combat pour l’autogestion ouvrière, trans. Allio, Jacqueline (Montreuil: PEC, 1985)Google Scholar; Kenney, Padraic, “The Gender of Resistance in Communist Poland,” American Historical Review 104, no. 2 (1999): 399-425 CrossRefGoogle ScholarPubMed; Pumberger, Klaus, Solidarität im Streik: politische Krise, sozialer Protest und Machtfrage in Polen 1980/1981 (Frankfurt: Campus, 1989)Google Scholar.

93. Pittaway, Eastern Europe, 184.

94. Borodziej, Włodzimierz, Kochanowski, Jerzy, and Puttkammer, Joachim von, eds., “Hidden Paths Within Socialism,” special issue, Journal of Modern European History 8, no. 2 (2010)Google Scholar; Noack, Christian, “Von Wilden und anderen Touristen. Zur Geschichte des Massentourismus in der UdSSR,” Werkstatt Geschichte 36 (2004): 24-41 Google Scholar; Gorsuch, Anne E. and Koenker, Diane, eds., Turizm: The Russian and East European Tourist under Socialism and Capitalism (Ithaca: Cornell University Press, 2006)Google Scholar; and Gries, Rainer, “Konfronta-tionen im ‘Konsum.’ Einkaufserfahrungen in der Mangelgesellschaft des real existierenden Sozialismus,” Historische Anthropologie 14, no. 3 (2006): 370-90 Google Scholar.

95. Zatlin, Jonathan R., “‘Polnische Wirtschaft, deutsche Ordnung?’ Der Umgang mit Polen in der DDR unter Honecker,” in Ankunft-Alltag-Ausreise. Migration und interkulturelle Begegnungen in der DDR, ed. Müller, Christian and Poutrus, Patrice G. (Cologne: Böhlau, 2005), 295-315 Google Scholar.

96. Bundesarchiv, DL 203/20-00-01, Box 356, “Zollverwaltung der DDR. Zu Problemen des pass-und visafreien Reiseverkehrs zwischen der DDR und der VR Polen,” ca. November 1972, n.p. See also Zatlin, Jonathan R., “Scarcity and Resentment: Economic Sources of Xenophobia in the GDR, 1971-1989,” Central European History 40, no. 4 (2007): 683-720 CrossRefGoogle Scholar.

97. Nałęcz-Jawecki, Andrzej, “Korespondencja z Lipska. Co tam drobiazgi!,” Rynek i Usługi 16, no. 3, 7 Google Scholar.

98. Hankiss, Elemér, “The ‘Second Society’: Is There an Alternative Social Model Emerging in Contemporary Hungary?,” Social Research 55, no. 1 (1988): 13-42 Google Scholar; Sampson, Steven L., “The Second Economy of the Soviet Union and Eastern Europe,” Annals of the American Academy of Political and Social Science 493, no. 1 (1987), 120-36 CrossRefGoogle Scholar; Verdery, Katherine, What Was Socialism, and What Comes Next? (Princeton: Princeton University Press, 1996)CrossRefGoogle Scholar; Kenedi, Janos, Do It Yourself: Hungary’s Hidden Economy (London: Pluto Press, 1981)Google Scholar.

99. Mazurek, Społeczeństwo kolejki, 143-216.

100. Mazurek, Małgorzata and Hilton, Matthew, “Consumerism, Solidarity and Communism: Consumer Protection and the Consumer Movement in Poland,” Journal of Contemporary History 42, no. 2 (2007): 315-43 CrossRefGoogle Scholar.

101. Tarkowska, Elżbieta, “Mała grupa w nieprzyjaznym społeczeń stwie,” Studia Socjo-logiczne 111, no. 4 (1988): 229-36, especially 232-33Google Scholar.

102. “Komunikat z 19 listopada 1981,” November 21, 1981, in Sprzężenie. Biuletyn Komisji Zakladowej NSZZ ‘Solidarnoś ć’ Stołecznego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego i Usług 2; Kozłowski, Tadeusz M., “Strach, gorycz i gniew. Po gotowości strajkowej w SPHW,” Gazeta Handlowa, December 16, 1981, 1 Google Scholar.

103. Wedel, Janine R., The Private Poland: An Anthropologist’s Look at Everyday Life (New York: Facts on File, 1986), 37 Google Scholar.